Ο Janusz Korczak και η παιδαγωγική της ελπίδας

Χαράλαμπος Μπαλτάς

Ελπίδα, χαρά, ενθουσιασμός, θάρρος, αγάπη. Τι λείπει από τα συναισθήματα αυτά να είναι πολιτικά ή τι λείπει από την παιδαγωγική για να είναι πολιτική; Στην περίοδο της ελληνικής κρίσης το 2012 ήταν το έτος Janusz Korczak. Και σ’ αυτή την περίοδο η νεανικότητα της πολιτικής ζωής συνάντησε την νεανικότητα της παιδικής ηλικίας της χώρα μας. Τα παιδιά, όπως στον Βασιλιά Ματία τον Α΄ έκαναν την δική τους κυβέρνηση με τα λάθη τους, συγκρούστηκαν με το παρελθόν των μεγάλων και καταλήξαμε να πορευόμαστε μ’ αυτά. Αυτά τώρα μέσα από την παρουσία των προσφύγων στη ζωή μας διαμαρτύρονται για τους πολέμους, αυτούς που γίνονται κι αυτούς που έρχονται και προσπαθούν να απαντήσουν στο «γιατί έχουμε πόλεμο». Αυτό το έργο του  Janusz Korczak διασκευασμένο μέσα από την θεατρική γραφή της Άλκης Ζέη συμπληρώνει μια ηλικία τέτοια χωρίς τα παιδιά να έχουν μεγαλώσει ποτέ.

Γιατί είναι ωστόσο επίκαιρο με μια παιδική ηλικία που αλλάζει; Στα χρόνια που προηγήθηκαν συνεχώς το «Σκασιαρχείο» εργάζεται πάνω στη ζωή αυτού του δασκάλου συμμετέχοντας στους αντιφασιστικούς αγώνες και το προσφυγικό, προβάλλοντας την ταινία του Αντρέι Βάιντα, Η θυσία του Κόρτσακ (1990), διοργανώνοντας ένα διήμερο με τον Συνήγορο του Παιδιού (8,9/11/2014), εκδίδοντας το λογοκριμένο αναγνωστικό «Οι φιλίες των παιδιών» (2014) με επίμετρο δικό του, στηρίζοντας με εργαστήρια το έργο του Ντέιβιντ Γκρέγκ Ποιος είναι ο δόκτωρ Κόρτσακ (2015) στο θέατρο Πόρτα, όπως επίσης την έκδοση που επιμελήθηκε η Μπεάτα Ζουλκιέβιτς Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό (2017) και την καμπάνια για τα δικαιώματα του παιδιού με το Δίκτυο για τα δικαιώματα του παιδιού (2017). Επίσης προβάλει την πρόσφατη ταινία της Joanna Grudzinska «Επανάσταση – Σχολείο» (2016), η οποία αναδεικνύει πως συνδέονται διαλεκτικά στους παιδαγωγούς του μεσοπολέμου η άρνηση του πολέμου με την άσκηση στην δημοκρατία. Τώρα στηρίζει την παράσταση του Ματία του Α΄ του θεάτρου Άλφα – Ιδέα. Σύντομα θα έχουμε και την έκδοση ενός νέου βιβλίου για τον Korczak από την Αγγελική Βαρελλά, βραβευμένη ήδη για το Φιλενάδα, φουντουκιά μου (1982) με βραβείο Κόρτσακ (1985), ένα κόμικ με το Κόρτσακ του Φιλίπ Μεριέ κι ένα βιβλίο της ομάδας μας του Ahmed Lamihi.

Η παιδαγωγική του Janusz Korczak  έχει πολλές ομοιότητες μ’ αυτές του Celestin Freinet. Το ελεύθερο κείμενο, η κοινότητα, η έκδοση εφημερίδων, το παιδικό δικαστήριο, η συνέλευση των παιδιών, η ελευθερία ως προϋπόθεση της ευθύνης, τα άρθρα της Σύμβασης για τα δικαιώματα του παιδιού (12 – 17), οι διαδρομές στην πόλη, ο συνεταιρισμός, η ρητορική, ο πειραματικός ψηλαφισμός, ο αγώνας κατά του φασισμού και η αντιπολεμική παιδαγωγική είναι πολιτικές και παιδαγωγικές αξιώσεις για ένα φανταστικό διάλογο που δεν πρόλαβαν να κάνουν. Τον κάνουμε εμείς σήμερα με την «υποσχόμενη παιδαγωγική» για τους πρόσφυγες και την κυβέρνηση των παιδιών που έχουν την ιδιότητα του πολίτη. Στην τραγωδία είχαμε τη Σφίγγα για να κρίνει τον ικανό και γνωστικό, αλλά αυτός με την ελληνική κρίση έβγαλε (ή πρέπει να βγάλει) τα μάτια του. Η πολιτική ζωή της χώρας μας νεανίζει με αντί – οιδιπόδειο τρόπο. Τα παιδιά χωρίς γνώσεις καλούνται να πάρουν στα χέρια τους αυτή τη χώρα. Το συμβούλιο της τάξης, το σχολείο της κοινότητας, το δικαστήριο των παιδιών, ο εξημερωμένος θάνατος των στρατοπέδων συγκέντρωσης, η έμφαση στην ελευθερία κι όχι στην ασφάλεια, η αστείρευτη αγάπη κι ο σεβασμός στο διάλογο μαζί τους είναι άσκηση των πολιτικών τους δικαιωμάτων που τα είχαμε αναστείλει πολλές φορές. Ακόμη και η ψήφος στα 17 είναι ψήφος του παιδιού και γι’ αυτό αποδοκιμάζεται ως «ανώριμη». Πόσο αδύνατο είναι το λεξιλόγιο των φυσικών επιστημών! Όμως θέλοντας και μη ήρθε η ώρα τους. Ας (συν) εργαστούμε μαζί τους. Έτσι η τέχνη και η ζωή μπορούν να μην κλέβουν την παράσταση η μια της άλλης.

 Η προβολή της ταινίας στον κινηματογράφο «Αλκυονίδα», στο πλαίσιο του εορτασμού των δικαιωμάτων του παιδιού, από το «Δίκτυο γα τα Δικαιώματα του Παιδιού», τις Διευθύνσεις Σχολικών δραστηριοτήτων Αττικής και το «Σκασιαρχείο», στις 22/11/2017, ήταν μια ευκαιρία να θυμηθούμε τους δασκάλους της Ευρώπης κοντά στους οποίους έκαναν μαθήματα παιδαγωγικής και οι δικοί μας δάσκαλοι, σ’ έναν κοινό αδιαίρετο πυρήνα διεθνισμού. Τα παιδαγωγικά ονόματα, όπως του Φεριέρ, του Κόρτσακ, της Μοντεσσόρι, του Μακαρένκο, της Κρούπσκαγια, του Νηλ και του Φρενέ ενώνονται με την ελληνική ιστορία της εκπαίδευσης και τους δικούς μας δασκάλους - και μάλιστα δίπλα στο Πεδίο του Άρεως που παίζεται η ταινία της Joanna Grudzinska. Η Ρόζα Ιμβριώτη είχε το σπίτι της στο Πεδίο του Άρεως, στο Γκύζη,  ο Παναγής Δημητράτος είχε το σπίτι στους Αμπελόκηπους, το σπίτι της δημιουργίας της ΕΠΟΝ και ο Δημήτρης Γληνός στην πλατεία Παδιαμαντη. Ο δάσκαλος Κώστας Σωτηρίου δίδασκε στη Σχολή Μπερζάν (πλατεία Αιγύπτου) όπου εφαρμόζονταν οι αρχές του Κλαπαρέντ (και να μην ξεχάσουμε ότι ο Κ. Σωτηρίου είναι ο πρώτος δάσκαλος που εφαρμόζει τον «αδαή δάσκαλο», τον Ζοζέφ Ζακοτό του Ρανσιέρ, τόσο περιζήτητος σήμερα για την εκπαίδευση των προσφυγόπουλων στην Πλατεία Αμερικής). Όπως και η Άλκη Ζέη πήγαινε στη Σχολή Αηδονοπούλου (τέρμα Ζαΐμη) όπου δίδασκαν η Ειρήνη Παϊδούση, ο Ιορδάνης Ιορδανίδης, ο Γιάννης Ζεύγος και η Καίτη Ζεύγου, με ιδέες πολύ κοντά στον Φρενέ.

 Οι ριζοσπαστικές παιδαγωγικές ιδέες της μεσοπολεμικής περιόδου έχουν την καταγωγή τους στα δεινά του α΄ παγκοσμίου πολέμου και τις μετέπειτα «διαφωνίες» τους για τον ανερχόμενο φασισμό. Η άρνηση ενός καινούριου πολέμου είναι πίσω από την Νέα Αγωγή (συνελεύσεις των παιδιών, τυπογραφείο, υπαίθρια διδασκαλία, κοινότητες κλπ) Και η άρνηση του πολέμου γίνεται κυβέρνηση των παιδιών, όπως στο έργο του Κόρτσακ «Ο Βασιλιάς ο Ματίας ο Πρώτος». Κεντρικό πρόσωπο στο φιλμ Σχολείο Επανάσταση (2016) είναι ο Σελεστέν Φρενέ, η στάση του για τον φασισμό, οι ιδέες του και ο τρόπος που δούλεψε με τα παιδιά (τυπογραφείο, αλληλογραφία, κινηματογράφος κλπ), όπως και ο Κόρτσακ (Παιδικό δικαστήριο, παιδική δημοσιογραφία, μαθητικό κοινοβούλιο, συνελεύσεις των παιδιών, δημοψηφίσματα, κοινότητα). Σήμερα οι ιδέες τους συνεχίζονται στην ελληνική δημόσια εκπαίδευση μέσα από την Παιδαγωγική Ομάδα «Το Σκασιαρχείο». Κεντρικό ζήτημα που αναδεικνύει το φιλμ είναι τα όρια της παιδαγωγικής σε σχέση με την κοινωνία, τον φασισμό και το κράτος. Μπορούμε να αποσυνδέσουμε την παιδαγωγική από την πολιτική; Την παιδαγωγική από το αίτημα για στράτευση εναντίον του φασισμού; Το παράδειγμα του Κόρτσακ και του Φρενέ είναι εμφατικό γι’ αυτό το όριο. Ο διαφωτισμός γίνεται κι έγινε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Η απάντηση τότε αλλά και τώρα που έχουμε τη Σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού είναι τα δικαιώματα ελευθερίας (άρθρα 13 – 17). Ας τα επιστρέψουμε στα παιδιά. Η προβολή μέρος του φιλμ επίσης και από τη δημόσια τηλεόραση στις 9/11/2017 μοιράζει τους κόπους μας σε πιο πολλούς ανθρώπους.

Οι εκδηλώσεις που έγιναν για τον Κόρτσακ στις 8 Νοέμβριου στις εκδόσεις «Μεταίχμιο» και στην «Αλκυονίδα» στις 22/11 ανέδειξαν την προτεραιότητα των δικαιωμάτων της ελευθερίας των παιδιών, την ανάγκη για έκδοση εφημερίδων στα σχολεία και την ιδέα μια παιδαγωγικής απαλλαγμένης από τη διοίκηση ή τουλάχιστο την διοίκηση όπως την εκλαμβάνεται ο φιλελευθερισμός. Για τη σπουδαία αυτή προσωπικότητα, τον Κόρτσακ, που θυσίασε τη ζωή του για τα παιδιά, στο Πολυχώρο «Μεταίχμιο» μίλησαν ο Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη Γιώργος Μόσχος, ο δάσκαλος Χαράλαμπος Μπαλτάς, ο συγγραφέας και Διευθυντής του Δικτύου για τα Δικαιώματα του Παιδιού Πάνος Χριστοδούλου  και η μεταφράστρια και επιμελήτρια του βιβλίου του Κόρτσκακ, «Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό» (2017), Μπεάτα Ζουλκιέβιτς. Στην «Αλκυονίδα» μίλησαν η Πόπη Κύρδη, Υπεύθυνη Πολιτιστικών Θεμάτων στην Α’ Αθήνας, η Φωτεινή Παπαρήγα μέλος του Σκασιαρχείου και τα παιδιά συντάκτες και ρεπόρτερς της εφηβικής εφημερίδας «Τα αποδημητικά πουλιά».

Φέτος τα γενέθλια των δικαιωμάτων παιδιού στις 20 Νοεμβρίου είναι αφιερωμένα στις ιδέες που γεννήθηκαν με την ελληνική κρίση, ιδέες όπως είναι ο χώρος, οι παιδικές χαρές, η διατροφή, η ελεύθερη έκφραση, η εφημερίδα, η ιθαγένεια και η υπηκοότητα, η κατάργηση των φυλακών ανηλίκων, η από – ιδρυματοποίηση του σχολείου και των στεγών της παιδικής προστασίας, το δικαίωμα στις ομάδες εκτός σχολείου, το ανοιχτό σχολείο, η βιβλιοθήκη και η πληροφόρηση. Όλα αυτά τα χρόνια οι προσπάθειες εκπαιδευτικών, δικτύων, κοινωνικών κινημάτων, δημόσιας σφαίρας και συμπράξεων φορέων πολιτειότητας και πολιτισμού αφορούσαν και αφορούν την υλοποίηση του πνεύματος αυτών των εννοιών. Φέτος ειδικά η παιδική δημοσιογραφία είναι στο επίκεντρο. Κι όλες οι δυνάμεις μας αφιερώνονται στο στόχο της έκδοσης εντύπων στα σχολεία έτσι ώστε να έχουμε μια δημόσια σφαίρα που μπορεί να είναι αναστοχαστική. Μαζί με τα «Αποδημητικά πουλιά» στην «Αλκυονίδα» είχαμε κι έντυπα και άλλων σχολείων για να κάνουμε διάλογο μαζί τους. Έντυπα από το 2ο Δημοτικό Παιανίας που έφερε η Σοφία Λάχλου, από το 1ο Γυμνάσιο Αυλώνας με την Νάντια Τσενέ και την «Παιδική Ελευθερία» από το 35ο Δημοτικό Αθηνών.

Τα δικαιώματα της ελευθερίας (άρθρα 12 – 17) μπορούν να μας οδηγήσουν στην κοινότητα και στο σχολείο της κοινότητας που αποβλέπουμε. Η παιδική ηλικία είναι μια μεγάλη σε διάρκεια ηλικία. Στο διάστημα της δεκάχρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα παρουσιάζει τόσο χαρακτηριστικά διατήρησής της όσο και ένταξης στην παραγωγική διαδικασία. Η προβληματική μας για την αναδυόμενη υποκειμενικότητα  που κάνει χρήση των δικαιωμάτων αφορά σε χρονική έκταση όλα αυτά τα χρόνια. Η μετάβαση από το δημοτικό σχολείο στο γυμνάσιο είναι κρίσιμη για την παραγωγή της υποκειμενικότητας. Στη προβληματική μας, ακόμα περισσότερο για το σχολείο της κοινότητας στο οποίο αποβλέπουμε, η εκπαίδευση συνομιλεί με τη μετάβαση από τη παιδική ηλικία στην υποκειμενικότητα και την προϋποθέτει. Η θεσμική σχέση παιδικής ηλικίας και εκπαίδευσης  δεν αγνοεί την σχολική διαρροή αυτής της μη – θεσμικής, της εκτός σχολείου, υποκειμενικότητας. Όμως εστιάζει στην υποκειμενικότητα που παράγεται στην εκπαίδευση, στον θεσμό που επιφορτίζεται την (ανά)παραγωγή των οικονομικών, ταξικών, πολιτισμικών και κοινωνικών σχέσεων. Οι τεχνικές υποκειμενοποίησης συγκροτούνται με όρους διαφοράς ανάμεσα στο σχολικό θεσμό, εν πολλοίς δημόσιο, και τον ιδιωτικό (οικογένεια, οικονομία, θρησκευτικότητα, σεξουαλικότητα). Η αντίσταση μέσα κι έξω από το σχολείο παίρνει τα δυνατά ονόματα της υποκειμενικότητας, καθώς το ενσώματο υποκείμενο και το παιδί ειδικότερα, είναι προϊόν τόσο της ηγεμονικής κανονικότητας αλλά και φορέας εναλλακτικών νοημάτων. Αυτό που μας ενδιαφέρει στη μετάβαση από τη παιδική ηλικία στην υποκειμενικότητα, είναι η τάξη του σχολείου, η αυλή, η αποσχολειοποίηση, η κοινότητα, η επιτήρηση και η πειθαρχία καθώς και οι αντιστάσεις που παράγονται σ’ αυτές. Η παιδαγωγική της ελπίδας συναντά την παιδαγωγική της αντίστασης. Και οι δυο τους την θεσμική παιδαγωγική. Η αντίσταση δεν αφορά όμως μόνο τα παιδιά αλλά και τους ενήλικες. Οι ενήλικες εκπαιδευτικοί είναι αυτοί που μέσα από τις θεωρίες της αντίστασης έρχονται στο προσκήνιο τώρα τελευταία, ακριβώς γιατί η αμφισβήτηση του σχολείου στα χρόνια της κρίσης αφορά και την αμφισβήτηση της ιεραρχικής αποδοχής του θεσμού. Τα δικαιώματα του παιδιού είναι τελικά το μοίρασμα της εξουσίας του εκπαιδευτικού. Κι αυτό γιορτάζουμε επίσης, τον εκπαιδευτικό που υποδιακρίνεται για να δώσει χώρο στα παιδιά.

(περιοδικό «Παιδεία και Κοινωνία», Κυριακάτικη Αυγή 26/11/2017,  τχ.123, Νοέμβριος 2017, σελ. 12 – 13)