Ο Μπρετόν, όπως και αρκετοί σύντροφοί του επιστρατεύθηκαν, ωστόσο δεν πρόλαβαν να κάνουν και πολλά, αφού το μέτωπο κατέρρευσε πολύ γρήγορα. Εκείνη την εποχή είχε έτοιμο για έκδοση το ποίημα Fata Morgana και την Ανθολογία Μαύρου Χιούμορ. Η λογοκρισία όμως δεν έδωσε την έγκρισή της. Έτσι και τα δύο περίμεναν στο συρτάρι. Στη Γερμανία καταρτίστηκαν μαύρες λίστες και πολλά βιβλία κάηκαν στο Βερολίνο και το Μόναχο. Όπως όμως προέβλεψε ο Εβραιογερμανός Ερρίκος Χάινε λίγο αργότερα κάηκαν και άνθρωποι. 

Αυτοί που έμειναν...

Η τέχνη είναι τέχνη όταν είναι επαναστατική, όταν καθίσταται επικίνδυνη για τα καθεστώτα.Η αλήθεια είναι - το ξανά είπαμε - δεν αντιστάθηκαν, ούτε κυνηγήθηκαν ή αυτοεξορίστηκαν όλοι οι διανοούμενοι. Όμως η πλειοψηφία στάθηκε απέναντι στον φασισμό και τον πολέμησε. Ο Κοκτώ κι ο Αντρέ Ντεραίν παρασύρθηκαν από τη γοητεία του φασισμού και την αισθητική του. Όταν μάλιστα ο επίσημος καλλιτέχνης του Γ΄ Ράιχ ο γλύπτης Άρνο Μπρέκερ έφθασε στο Παρίσι ο Κοκτώ δήλωνε καταγοητευμένος από τα σφριγηλά σώματα που φιλοτεχνούσε. Σ' αυτό συνέτεινε και η ομοφυλοφιλία του. Ο Μπονάρ και ο Ματίς αποσύρθηκαν στη Νότια Γαλλία για να παρατείνουν όσο και όπως μπορούσαν μια ηδονιστική ελευθερία μακρυά από το μακελειό. Ο Ελύτης σημείωνε αργότερα στ' Ανοιχτά Χαρτιά:

Στα χρόνια του Μπούχενβαλδ και του Άουσβιτς ο Ματίς ζωγράφισε τα πιο χυμώδη και τα πιο ωμά, τα πιο γοητευτικά λουλούδια ή φρούτα που έγιναν ποτέ.

Οι σουρεαλιστές χάνονται μέσα στη σύγχυση της κατάρρευσης του μετώπου και την κατοχή της χώρας τους, αλλά ξαναβρίσκονται χάρη σε μια Επιτροπή αμερικανικής βοήθειας προς τους διανοούμενους που εδρεύει στη Μασσαλία. Τόπο μετάβασης στην Αμερική, Τον Φεβρουάριο του 1941 αναχωρούν κάποιοι εκτός του Ντεσνός που ετελεύτησε στην Τρεμπλίνκα, του Αρτώ που μαρτύρησε στο ψυχιατρείο, όπου υπέστη τα πάνδεινα, πείνα, καθήλωση, ηλεκτρικές εκκενώσεις που έφθαναν να σταματούν για κάποια λεπτά την καρδιά του, του Μπένγιαμιν που αυτοκτόνησε από φόβο μήπως τον παραδώσουν στους Γερμανούς, του Τζαρά που δεν κατάφερε να περάσει τον Ατλαντικό και επέστρεψε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης απ' όπου απελευθερώθηκε στο τέλος του πολέμου.

Η στάση των κατακτητών ήταν σκληρή και απέναντι στους ομοεθνείς τους. Φυλάκισαν τον Μπέλμερ και τον Βολς καθώς και τον Μαξ Έρνστ σαν αντιστασιακούς. Οι δύο πρώτοι αφέθηκαν ελεύθεροι, αλλά κρύβονταν ως το τέλος του πολέμου. Ο Έρνστ έζησε περιορισμένος σπίτι του μαζί με την Λεωνόρα Κάρινγκτον και κατάφερε να βρει το δρόμο του για τη Μασσαλία. Η Κάρινγκτον όταν ανακάλυψε το δεσμό του με την Πέγκυ Γκούγκενχάιμ έπαθε νευρικό κλονισμό και κλείστηκε σε άσυλο παρά τη θέλησή της. Αργότερα έφυγε για το Μεξικό με τον διπλωμάτη που παντρεύτηκε. Η θυελλώδης σχέση των δύο ζωγράφων είχε άμεσο αντίκτυπο στο έργο τους στις αρχές της δεκαετίας του '40.

...κι αυτοί που έφυγαν

Με ατμόπλοια-στρατόπεδα ο Μπρετόν, ο Έρνστ, ο Μασόν, ο Περέ καταφέρνουν να διαπεραιωθούν στην αμερικανική ήπειρο. Ο Μπρετόν φυλακίζεται σ' ένα υπαίθριο στρατόπεδο στη Μαρτινίκα. Όταν ελευθερώνεται συναντά τον Αντιλέζο ποιητή Αιμέ Σεζάρ, που αργότερα θα γίνει κομμουνιστής κι μετά γκωλικός. Ο Σεζάρ είναι δεμένος με τους λόφους και τις φυτείες του ζαχαροκάλαμου, όπως Αρμορικανός Υβ Τανγκύ με τις απόκρημνες σχιστολιθικές ακτές, τις υγρές από την άμπωτη αμμουδιές.

Δίνε του παλιομπασκίνα γαλονά.

Δίνε του παπαδοπαίδι του κερατά,

Δίνε του, σιχαίνομαι τα τσιράκια της εξουσίας

και τους απερίσκεπτους της προσδοκίας

τραγουδά οργισμένα ο Σεζάρ.

                                                                                  του Αντρέ Μασσόν

Ο ιστορικός τέχνης Μάθιου Γκαίηλ γράφει πως ο τελευταίος που ταξίδεψε στην Αμερική ήταν ο Μαρσέλ Ντυσάν μεταμφιεσμένος σε τυρέμπορο κουβαλώντας σε μια βαλίτσα μινιατούρες των έργων του. Μια σύνθεση που βάφτισε Κουτί σε βαλίτσα (1941). Μαζί με τον Μπρετόν και τη γυναίκα του Ζακλίν ταξίδεψε και ο ανθρωπολόγος Κλωντ-Λεβί Στρως.

Οι Βέλγοι

Στο Βέλγιο το δίδυμο Μαγκρίτ - Ντελβώ συνέχισαν να ζωγραφίζουν υιοθετώντας έναν κρυπτογραφικό τρόπο για να διαφύγουν από το ψαλίδι της λογοκρισίας. Ο Μαγκρίτ φιλοτεχνούσε ιμπρεσιονιστικά γυμνά, γυναικεία κυρίως και ισχυριζόταν πως πως ήθελε να ζωγραφίσει την ''λαμπερή πλευρά της ζωής''. Στα έργα του ενυπήρχε ειρωνεία ανάμεικτη με ηδυπάθεια. Ο Ντελβώ από την άλλη εξέφραζε τη διάχυτη παράνοια, την ανασφάλεια και τη διάχυτη αβεβαιότητα. 

Ο εμιγκρέ φωτογράφος Μπρασάι τράβηξε διάφορες γραφές, συνθήματα ή σχέδια στους τοίχους του κατεχόμενου Παρισιού και επεξέτεινε το ενδιαφέρον των σουρεαλιστών και στη λαϊκή τέχνη του δρόμου. Γύρω από τις τρύπες που είχαν ανοίξει οι σφαίρες είχαν τοποθετηθεί πρόσωπα τραχιά. 

Πικάσο

Ο Ολιβιέ Τοντ στη βιογραφία του για τον Καμύ αφηγείται πως ένα βράδυ στο σπίτι του Μισέλ Λεϊρίς, εθνολόγου και συγγραφέα που πέρασε κι αυτός από τον σουρεαλισμό έγινε ανάγνωση του θεατρικού έργου του Πικάσο Ο Πόθος πιασμένος από την ουρά, που ήταν επηρεασμένο από τους Μαστούς του Τειρεσία του Απολλιναίρ και τον Υμπύ του Ζαρύ. Καλλιτεχνικός διευθυντής και σκηνοθέτης ο Καμύ, μέγας θεατράνθρωπος εξάλλου. Θεατές οι: Ζαν-Λουί Μπαρώ, Ζωρζ Μπρακ, Αρμάν Σαλακρού, Μουλουντζί, Ανρί Μισώ. Η αφρόκρεμα. Παίζουν: ο Λεϊρίς τον Χοντροπόδαρο, ο Σαρτρ τον Στρογγυλομπούκα, η Μπωβουάρ την Εξαδέλφη και ο Ραιημόν Κενώ τον Κρεμμύδα. Ο Μπρασάι τραβάει φωτογραφίες. Οι Γερμανοί δεν ενόχλησαν τον Πικάσο σκεπτόμενοι πως μια καλή μεταχείριση από μέρους τους θα απέβαινε προς όφελός τους. Λένε πως όταν Γερμανός είδε μια ρεπροντουξιόν της Γκουέρνικα τον ρώτησε: "Εσείς το κάνατε αυτό;" "Όχι εσείς", απάντησε εκείνος.

Νταλί

                                                                                 έργο του Ρόμπερτ Μάττα

Οι Τανγκύ, Νταλί και Μάττα βρίσκονται ήδη στην Αμερική πριν την έλευση του Μπρετόν και Σία. Ο Νταλί από στυλοβάτης του κινήματος έχει αρχίσει πλέον να πουλάει τον εαυτό του προκειμένου να κερδίσει χρήματα και φήμη. Ο Μπρετόν που τον έχει ξεγράψει τον αποκαλεί σχετλιαστικά Avida Dollars.

"Toυ τηλεφώνησα αμέσως για να τον καλωσορίσω, λέει ο Νταλί, και να του ζητήσω μια συνάντηση που εκείνος καθόρισε για την επόμενη. Του είχα μιλήσει για μια νέα ιδεολογική πλατφόρμα. ένα μεγάλο μυστικιστικό κίνημα που θα αποσκοπούσε να εξυψώσει τη σουρεαλιστική μας εμπειρία απομακρύνοντάς την από το διαλεκτικό υλισμό! Έμαθα όμως από φίλους πως εκείνος (ο Μπρετόν) με θεωρούσε χιτλερικό και φυσικά ματαίωσα το ραντεβού".

Αμερικάνικη ιντελιγκέντσια

Εκτός από τους νεοφερμένους υπάρχει μια νεοϋορκέζικη ομάδα που πρόσκειται στο κίνημα: Σέλιγκμαν, Κάλας (ο δικός μας Νίκος Καλαμάρης), Βάλντμπεργκ, Αρσιλέ Γκόρκι. Νεαρός αυτόπτης λέει για τα λαμπρά ονόματα που μπορούσες να συναντήσεις τότε στη Νέα Υόρκη: Σαγκάλ, Λίπσιτς, Λεζέ, Κάλντερ, Μόντριαν. Ακόμα συγγραφείς, φιλόσοφους, κριτικούς, επιστήμονες...Την Αναϊς Νιν που έμοιαζε με γιαπωνέζα πριγκίπισσα να μιλά για τους φίλους της Χένρυ Μίλλερ, Αρτώ, Ντενί ντε Ρουζμόν.

Τον Ιούνιο του '42 ο Μπρετόν εκδίδει το σουρεαλιστικό περιοδικό VVV, το σήμα της νίκης εις τριπλούν.

Το πρώτο για τη νίκη που ήλπιζαν νά 'ρθει οι εμπόλεμοι, το δεύτερο για τη νίκη της πνευματικής χειραφέτησης απαραίτητη προϋπόθεση για την απελευθέρωση του ανθρώπου κι ακόμα το στραμμένο στον εξωτερικό κόσμο μάτι αλλά κι εκείνο που είναι στραμμένο μέσα μας. Το διπλό VV συμβόλιζε επίσης τη σύνθεση που πάντα επεδίωκε ο σουρεαλισμός της δράσης με τη θεωρία.